حل بحران آب نیازمند همدلی و همراهی عمومی

پایگاه رهنما:

خوزستان، اصفهان و سپس چهارمحال و بختیاری؛ این‌ها نام استان‌هایی هستند که در چند ماه اخیر با بحران آب به‌طور جدی‌تر مواجه بودند و به شیوه‌های مدیریت منابع آب اعتراض داشتند. شنبه‌ هفته‌ گذشته برای بررسی مسائل مربوط به مشکلات آب این استان‌ها (به علاوه‌ یزد) به ریاست محمد مخبر - معاون اول رئیس جمهوری- برگزار شد. در این جلسه که وزرای جهاد کشاورزی، نیرو، کشور، صنعت، معدن و تجارت، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، رئیس شورای اطلاع رسانی دولت، رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری و استانداران چهارمحال و بختیاری، اصفهان، یزد و خوزستان حضور داشتند، مسائل و مشکلات  مربوط به آب این چهار استان بررسی شد. همچنین کارشناسان و فعالان محیط زیست نیز در همین ایام، جلساتی برای واکاوی مشکل و یافتن راه‌حل تشکیل دادند. اما ریشه‌های مشکل کجاست و چه راه‌کارهایی برای حل آن وجود دارد!؟ در این گزارش، به بررسی این بحران مهم پرداخته‌ایم.

• بی‌توجهی به آمایش

یکی از مهم‌ترین ریشه‌های بحران آب، بی‌توجهی به اسناد آمایش سرزمین در برنامه‌ریزی توسعه‌ی منطقه‌ای است. برای نمونه استان اصفهان با اینکه طی 52 سال اخیر کم‌بارش‌تر از 24 استان کشور بوده، اما بیشترین و بالاترین بارگذاری صنایع، سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در این استان انجام شده است. میزان بارندگی سالانه این استان در یک دوره بلندمدت 52ساله، 124 میلیمتر بوده که این میزان حتی 39 درصد نیز از میانیگن بارش کشور در دوره بلندمدت 52ساله کمتر است. این آمار استان اصفهان را در رتبه 25 بین 31 استان قرار می‌دهد. با این حال، بررسی میزان جذب سرمایه‌گذاری در صنعت و همچنین میزان مصرف انرژی این استان نشان می‌دهد که اصفهان در این دو شاخص، رتبه‌ی نخست را دارد. بر اساس آمارهای رسمی کشور، حدود 24 درصد از انرژی کشور در بخش صنعت مصرف می‌شود. این آمارها نشان می‌دهد استان اصفهان رتبه اول را در مصرف انرژی دارد. از دیگر عجایب آن است که این استان کم‌بارش طبق آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی، رتبه‌ی ششم در تولیدات کشاورزی را نیز دارد. مجموعه‌ی این آمارها، بی‌توجهی کامل به آمایش سرزمینی در توسعه‌ی استان‌ها را نشان می‌دهد. 

• کنار گذاشتن مناسبات سنتی

مهدی فصیحی -کارشناس مسائل استراتژیک آب- نیز ریشه‌ی مشکل را در نوع مدیریت منابع آب می‌داند. وی در برنامه تلویزیونی افق با اشاره به نابودی فرآیندهای مدیریت اجتماعی منابع آبی در طی دهه‌های اخیر گفت: ما در گذشته نظام میرابی داشتیم که مدیریتی غیردولتی داشت و این نظام مدیریت مناقشات آب را نیز بر عهده داشت و پولی هم از دولت نمی‌گرفت و کاملا دمکراتیک نیز بود. ولی این نظامات با احداث سد، ذوب آهن، فولاد و صنایع دیگر بهم ریخت و این موارد اولویت تخصیص آب شد و این روند غلط از قبل انقلاب و دوران پهلوی آغاز شده و متاسفانه هنوز ادامه دارد. فصیحی معتقد است: نباید انتظار داشت انباشت بحرانی در زاینده رود دو ساله حل شود. افرادی که ادعا می کنند این بحران را می توان دو سه ساله حل کرد یا مسئله نمی شناسد یا به خاطر سیاسی وعده می دهد. قطعا این مساله راه حل کوتاه مدت ندارد. سیاستگذار ما باید این مسئله را درک کند. این کارشناس مسائل استراتژیک همچنین با تاکید بر مسئله‌ی شفافیت به عنوان بخشی از راه‌حل مشکل، گفت: تجربه ثابت کرده است مصوبات مربوط به آب که در پشت درهای بسته انجام می شود و ذینفعان واقعی حضور نداشته باشند، قابلیت اجرا ندارد. در مدیریت منابع آب باید به سه حلقه اجتماع، تکنیک و سیاست توجه شود و هرکدام از اینها نادیده گرفته شود طرح های آبی منتهی به شکست خواهد شد.

• لزوم عدالت در توزیع

حجت میان آبادی -عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس- نیز در همین برنامه گفت: عوامل متعددی موجب مناقشات آبی در کشور شده است که اولین و مهمترین این عوامل، عدم درنظر گرفتن عدالت در مدیریت منابع آب است.  اگر مدیریت آب را در چهار دهه رصد کنیم، مشاهده می کنیم به ندرت عدالت در مدیریت آب لحاظ شده است و علیرغم توصیه‌های مقام معظم رهبری(مدظله العالی) این اصل مهم در سیاستگذاری‌های آب غفلت شده است. وی «احساس بی‌عدالتی» را یکی از عوامل مناقشه آب در زاینده‌رود دانست و افزود: طرح انتقال آب خلیج فارس به اصفهان که در دستور کار رئیس جمهور قبلی و همچنین فعلی قرار گرفته، فاقد مطالعات جامع و کافی است و باید دید مشاور یا مجری طرح انتقال آب چنانچه این طرح تبعات اجتماعی سیاسی امنیتی داشته باشند، آیا پنج یا ده سال دیگر پاسخگو هستند یا خیر!؟ این استاد دانشگاه نیز با اشاره به اینکه باید جلوی مواجهه‌ی غلط با مسائل آب گرفته شود، گفت: مناقشات آب در کشور نتیجه یک فرایندی طولانی مدت سه چهار دهه است و  نمی‌شود این بحران را دو ساله و با  امر و نهی این مسئله را حل کرد.

• عمق بحران

شناخت ریشه‌های مشکل زمانی مهم‌تر جلوه می‌کند که با عمق بحران نیز آشنا باشیم و بدانیم که با یک ماجرای سطحی و بی‌اهمیت مواجه نیستیم. محرابیان –وزیر نیرو- در جمع کشاورزان اصفهانی گفت: ما در حال پشت سر گذاشتن سالی هستیم که در 52 سال گذشته خشک‌ترین سال‌ها بوده است. وی همچنین با یادآوری این‌که 50 سال پیش به ازای هر ایرانی 6 هزار و 500 متر مکعب آب داشتیم، اضافه کرد: در طول این سال‌ها خشکسالی و افزایش مصرف داشته‌ایم، پس باید با رعایت عدالت، خودمان را با این شرایط سازگار کنیم. او همچنین بر اهمیت عدالت در توزیع، برای مقابله با کم‌آبی تاکید کرد و افزود: رئیس جمهور دستور داد که این سفر انجام و مسائل آبی استان اصفهان بررسی و حل شود، ان‌شاءالله با حضور همه نمایندگان شما در خصوص اصلاح مصارف تصمیم‌گیری خواهیم کرد.

• چه باید کرد!؟

اما آیا مسئله، یکی- دو روزه حل خواهد شد!؟ کارشناسان بر این باورند که حل مشکل بی‌آبی زمان‌بر است و به‌صرف ساخت یک سد یا به انتظار باران نشستن، مشکلی حل نخواهد شد. سید ابراهیم رئیسی –رئیس محترم جمهور- در جلسه‌ی هفته‌ی پیش هیئت دولت با اشاره به مشکل کم‌آبی و خشکسالی گفت: رسیدگی به مشکل کم‌آبی صرفاً به وزارت نیرو منحصر نمی‌شود و همه دستگاه‌های مرتبط وظیفه دارند در مشورت با جوامع دانشگاهی راه‌حل ملی برای خشکسالی بیابند. وی همچنین تاکید کرد: چنانچه مردم در موضوعی گله‌مند هستند وظیفه داریم ابعاد مختلف مشکلات و راهکارهای موجود را برای مردم تبیین و تشریح کنیم. این نگاه رئیس‌جمهور، راهگشاست؛ چرا که اگر بپذیریم مشکل در کوتاه‌مدت به صورت ریشه‌ای حل نمی‌شود، ابتدا لازم است شفافیت در تصمیم‌گیری داشته باشیم و همچنین با مردم با صراحت در خصوص مشکل حرف بزنیم. بدون همراهی عموم مردم، نمی‌توان در کوتاه‌مدت و میان‌مدت کاری از پیش برد. شاید لازم باشد در برخی مناطق، الگوی کشت عوض شود؛ این مهم تنها با همراهی مردم محقق می‌شود. همچنین توجه به آمایش سرزمین در تخصیص بودجه‌های عمرانی دولت نیز مستلزم همراهی مردم و نماینده‌های مجلس و همچنین مسئولان محلی است.